"Qofna xorriyaddiisa
loogama qaadi karo, si aan Xeerka waafaqsanayn" Qod 25(1) Dastuurka JSL.
 |
| Garyq. Maxamed Axmed Cabdi Bacaluul. |
Qiimaha nololeed iyo
karaamada qofka aadamiga ahiba ma jiri karaan, haddii aanu qofku haysan
xorriyad jidheed iyo maskaxeedba. Haddii uu qofku noqdo mid la-haysto, la
addoonsado, amaba wal-wal ka qabo sidii uu iskii ugu noolaan lahaa, isagoon cid kale waxba u dhimin, waxa hubaal
ah inay meesha ka bixi doonto xikmaddii iyo dhadhankii ay noloshu lahayd.
Iyadoo taasi laga duulayana, waxa muhiim noqotay in la isla meel dhigo
waxyaabaha uu qofku ku waayi karo, xorriyaddiisii shaqsiyeed, iyo habka
xorriyad-qaadistiisa loo marayaba.
Qormadani kooban waxaan ku yari eegi doonaa, habka xorriyad-ka qaadista
ee alaaba loo maro xadhigga muwaadiniinta iyo xeeladaha ay Saldhigyada iyo
Xarumaha Dambi-baadhistu ay adeegsadaan. Sidoo kale ka madhnaan mayso, qaybta ay ku leedahay goldaloolooyinka ka jiraa nidaam hawleedka Garsoorka, iyo sida aanay xil-weyn iskaga saarin (Xeer-ilaalinta iyo Maxkamaduhu) dhawrista Xorriyadda
Muwaadinka. Tanina waa ta keentay inay Saldhigyadu is-dul buuxsamaan, noqdaana
meel ay ciddii wax isku sheeganaysaaba ku kala ciil-baxdo, oo qofba, qofkuu ka
taag badanyahay saddex askari u soo kaxaysto.
Waxaad arkaysaa,
khilaafyo caadiya oo u dhexeeya shaqsiyaad wada-macaamilay, ama isku haysta hanti ay wada/kala lahaayeen oo laga dhigay kiisas ciqaaba, loona soo xidhay dad
shicib ah, iyadoo loo adeegsanayo awood. Waxaad kala garan waayaysaa, mararka
qaarkood dacwad-ooge iyo Qareen; dacwad-ooge iyo mukhalas. Nidaamkaaasi is-dhex
yaaca ah, ee aan kala xadaysnayni, runtii waa mid aan odhan karo; wuxuu sahayday Xorriyaddii iyo Karaamadii
Qofka, wuxuuna dadkii ka dhigay in dammaanad-ku-joog ah iyo Saldhig-dhex-joog
ah.
Markaad eegto galalka
dacwad-ciqaabeedyada, waxaad arkaysaa
inay Warbixin horraadka Bilayska ee eedda lagu dhisay aanay ahayn mid lagu soo
helay dedaal baadhiseed, balse ay ahayd; Warbixin-Cabasheedkii ugu horreeyay ee
uu Dhibanuhu usoo gudbiyay Saraakaalkii Bilays ee Xilligaasi heeganka ahaa; Ha
noqdo Sarkaal Kormeer hawleed ku jira (Patrol
Officer) ama mid ku sugnaa Saldhigaba (OP
officer). Maragyada meesha ku qoran, badankoodu waa kuwa uu soo tilmaansaday
Dhibanuhu, mana aha, kuwo si madax
bannaan lagu soo ogaaday
Waxa iswaydiin mudan, marka ay Xaqiiqada eeddu tahay, mid boqolkiiba sideetan ama Sagaashan, ku timid, cabasho-saldhigeed oo laga qoray dhibanaha, maragyaduna ay yihiin, kuwii uu dhibanuhu sheegtay, maxuu yahay baadhitaanka la sameeyo ee subax walba muddo-kordhisteeda laga codsadaa Garsoorayaasha? Maxay tahay Xaqiiqo Dhacdeedka hadhsan, ee Xeer-ilaalinta loo sheego in Gun-gaadhkeedii la soo wado?
Waxa is waydiin mudan,
waxa keenay, inay maxaabiistu noqdaan,
baadhis-sugayaal, mar haddii ay baadhayaashu u aqoonsadeen inuu yihiin,
la-tuhunsanayaasha dhabta ah? Garsoorku ma wuxuu noqday, meel la yidhaahdo noo
sii haya qofkasta, inta aanu soo baadhayno; in uu faldambiyeedka loo haysto galay
iyo in kale eh? Miyaanay ahayn inay baadhistu ka horrayso xadhigga qofka, oo
marka la helo xaqiiqo baadhitaan oo sugan, xaqiiqadaas hordhaceedana (First
Information) lagu qanciyo Xeer-ilaalinta iyo Maxkamadda, si uu Garsooruhu, ugu
fasaxo soo qabashada la-tuhunsanahaasi? Waa su’aalo uu jawaabtooda, u baahanyahay
muwaadin kasta, oo usii xidhan, baadhis
ku-sheeg aan waxba dambe ku darin ama ka duwin, wixii maalintii hore lagu soo
xidhay.
In la helo
jawaabahaasi, waa kuwa, haddii aanad
xataa waxba ka qaban karin, uu damiirku kugu qasbayo, inaad ugu yaraan
wax ka tidhaahdo. Sababtoo ah, jawaabahani kama qaalisana, xorriyadda
Muwaadinka; xorriyadda maxbuuska bahdilan ee haddaan cidi daba-socon, aan hubno
inay maalinwalba cadaaladda sii kala durkayaan. Waa su’aalo, inteenna
sharci-yaqaannada isku taqaannaa, ay jawaabtooda ku ogyihiin Xeerka iyo
xaashiyiihsa.
Xeerka ayaa ka
jawaabaya, culayska iyo dhawrsanaanta ay leedahay Xorriyadda Muwaadinku.
Mabda’iisa guudna, wuxuu sheegayaa inay tahay, wax lagu waayi karo uun Amar
Garsoore. Marka laga reebo, xaalado kooban oo ay xorriyad-ka qaadista u
baahantahay go’aan deg-deg ah mooyaane; sida qofka oo la qabto isagoo
faldambiyeedka gacanta kula jira (in
flagrante delicto), amma soo qabashada qof baxsad ah, oo loo tuhmayo
fal-geysasho ama maxbuus fakada (hot pursuit). Haddii ay haddaba dhacdo, si kastaba ha ku timaaddee
in qofka laga qaado, xorriyadda dhaq-dhaqaaq ee uu xaqa u lahaa; waxa
Maxkamadda laga rabaa inay baadho, sida ay qofkaasi looga qaaday xaqiisaasi, ka
hor intaanay eegin waxa qofkaasi lagu
haysto.
Waayo, Garsooraha, uma cadda wali waxa qofkan
loo haysto, balse xadhigga maxbuuska ayaa horta u cad; markaas waxa la gudboon,
in uu ogaado, habka loo maray xadhigiisa (wixii la doonaba ha lagu haystee).
Waayo maaha in cidda wax eedaynaysaa, ay iyada lafteedu jabiso, xeerkay wax ku
eedaynaysay. Haddii ay sidaasi dhacdana, eedaysanaha laftiisa, ayaa dhibane noqonaya oo
lagu xad-gudbay Xuquuqdiisii. Maxkamaddana, waxa u hor caddaan kara, waa
Xeer-jabinta la sameeyay markii maxbuuskaasi laga qaadayay Xorriyadda. Sidaa
darteed, waa in uu Garsoorahu, bartaasi ku go’aamiyaa Sii-daynta maxbuuska. mar
haddii dhankii lahaa, xeerbuu jabiyay uu
isaga laftiisiiba jabiyay xeerkii. Mana jirto, cid ruqsad u haysata,
xataa Garsoorahana dhahoo inay jabiso
Xeerka.
Mabda’a Garsoorka ayaa
sheegaya, in aan, eedaysanaha loo
aqoonsan dambiile, sababtoo ah, waxa wada Bilays. Taasi oo si dadban kuu
tusaysaa, in aanu qofkasta oo ku labisan dirays ama dacwad-ooge ahi, isna loo
arkin Mala’iig aan waxba masabidin. Sidaa darteed, waa in aanu Garsooruhu isku
arkin mid u fadhiya, ka
go’aan-gaadhista, xaashida eedda iyo codsiyada xadhig-kordhinta ah ee ka
yimaadda, bilayska. Balse, waxa ka horreeya in uu tixgaliyo, Xuquuq laawahan,
hortiisa jooga, sida lagu horkeenay, sida loo soo xidhay inay xeerka waafaqsanayd iyo in kale, sida loola dhaqmay intuu xidhnaa, dhex-dhexaadnimada ciddaa xadhay iwm.
Xeerka ayaa sheegay,
inay Xorriyaddu ka qaalisantahay, in la
yidhaahdo, ha ii xidhnaado qofku, intaan baadhayo amma aan usoo gacan-baxayo eedayntiisa.Waxaanu Xeerku diiday, xil-fudaydsi iyo
qiil la’aan badheedha awgeed, in ay
baadhistu dib-ugu-dhacdo (Qodobka 26aad
XHC). Haddii ay jiraan sababo macquulo oo ka baxsan awoodda baadhahana,
kuwaasi oo keenay daahistaasi, waxa awaajib ku ah in uu warbixintiisa hore ku
daro. Garsooraha ayayna tahay, in uu miisaamo xaaladaha ku gadaaman kiiskaasi,
iyo waqtiga xorriyad laawahaasi la haystay amma la doonayo in la haysto iyadoon
lala garnaqsan ( Qodobka 39/3, XHC
). Maaha in qofka xorriyad laawaha ah,
lala sugo inta ay dhacayaan 48 saacadood ee qofka lahaysan karo Maxkamad la’anta,
iyadoo 3-da saacadood ee ugu horreeyaba la hor-gayn karo. Garsooruhuna maaha,
in haddii ay askartu dhayalsato, 48 saacadood ee qofku xorriyad-laawaha ahaa,
in uu isna dhayalsado oo uu arko, waxay xaq u lahaayeen inay sameeyeen. Balse
waa in la eegaa, bal inay 48-ka saacadood, ay ahaayeen kuwo ku filan oo lagu
dhammayn karayay, iyo in aanay ahayn.
Haddii aan 48-kaasi
saacadood, ay la koobantahay cidda laydha joogta ee xorriyadoodii
haysata, lama fududa qofka xorriyaddiisii iyo karaamadiisii laga qaaday.
Sidaasi darteed, haddii aan si adag loo darsin, oo aan lagula xisaabtamin
bilayska iyo dacwad-oogista, waxay qabanayeen labadaasi cisho ee, qofku xidhnaa,
waxay abuuraysaa in uu xil-fudaydsigoogu noqdo habdhaqan joogto ah, oo aanay
wal-wal ku hayn Maxkamadda iyo qofkan uu xorriyaddiisii ka qaadayba. Waxay
keenaysaa, isku-hallayn laga qabo Maxkamadda daraadeed, in qofkasta oon
caddaymo sugan loo haysan ama la wanjalayoba,
si fudud la iskaga xidho.
Waxa dhici karta, in la
iska kaa xidho[i],
iyadoo oo ay ujeedadubta tahay, inaad xidhnaato 48-kaasi saacadood; Tusaale ahaan,
kaba soo qaad in xadhigaasi, loo
sameeyay si lagaaga carqaladeeyo, hawl-ku socoto, shaqo, ama ballan muddaysan ood lahayd.; Markaasi
maxay ku taraysaa, 48-ka saacadood kadib, haddii xorriyaddaadii laguu celiyo? Sii-daynta
Maxkamaddu ma daw-marinbaa, Xorriyad-u-celintu ma magdhawbaa? Misa xorriyadu,
waa Xaq aad lahayd, leedahay, lahaanna
doonto? Miyaanay Maxkamaddu lahayn awood, ay labada dhinacba tallaabo kaga
qaadi karto, misa maxbuuska uunbay ka adagtahay?Hadii ayna sidaasi dhici
karinna, maxay tahay Xikmadda gard-qaadista Maxkamaduhu?
Waxa suurtogal ah, in
uu miisaanku, u ciiro, dhinaca wax soo xidhay. Maxkamaduna ay ka garawdo, daraasad ay ku samaysay kadib,
duruufaha ku xeeran dhacdo-dambiyeedka, iyadoo ka duulasa waqtiga la haystayna
, ay is-waydiiso; waxa la qabtay, waxa qabyada, waxa ku waajib ah inay samayso
qaraar Maxkamadeed oo sababaysan. Qaraarkaasi oo ay sii-haynta maxbuuskaasi ku
sii fasaxayso, ayay tahay inay ku sheegto, waxyaabaha qabyado ah, ee laga rabo
inay dambi-baadhista ama xeer-ilaalintu keento maalmahaasi uu qofku bilaa
xorriyadda yahay (Qod. 46/b XHC)[ii].
Qaabka Horgaynta ee loo
xalaalaysto sii-haynta maxbuusku, inta ka horraysa eed-dhagaysiga, maaha in uu
noqdo qaab illaa xad dabacsan, oo ay Saldhigyadu isku-hallayn kasii qabaan.
Mana aha, in markay muddadii hore dhacdo, iyadoon wax tallaabooyin ah oo
dheeraad la qaadin, in subax-walba Garsoore kale oon ahayn kii maxbuus-haynta
oggalaaday, laga samaysto muddo kordhin kale[iii].
Xorriyadda, maxbuuskuna, way ka qaalisan tahay, saxeex yar oo garsooruhu
jaldigiisa dusha kaga duugo, oo qofka sii-haysashadiisa lagu bannaysto.
Saxeexaasi, sidoo kale, wuxuu
meel-ka-dhac ku yahay Milgihii Garoorka, madaamo oo aanu wadan Sumaddii,
shaambadii iyo faah-faahintii go’aankaasi (sababayntii ogolaanshaha muddo
kordhinta, iyo amridda caddaymaha la keenayo).Sidoo kalena waxa uu meesha ka
saarayaa, daah-furnaantii laga rabay qaraaradda Garsoorka, sababtoo, saxeexaasi
kama tarjumayo qaraar maxkamadeed oo leh tixraac iyo diwaan-galin arkiifiyo oo
hadhaw lagula xisaabtami karo ciddii soo saartay.
Mar aan Garsoore
waydiiyay, sababta jaldi-ku-saxeexistu looga gudbi waayay, iyadoo maanta ay
Maxkamadu leedahay xafiisyo qalabaysan oo daabici kara foomam rasmiya;
jawaabtiisu waxay ahayd “lagama gaadhsiin karo in la sameeyo qaraar daabacan”.
“Lagama gaadhsiin karo”,
waa jawaab u fudud, sida uu saxeexuba u fududyahay. Waxaanay ku tusaysaa, sida
aan waligeedba, loogu hamiyin, in wax laga badalo qaabka, uu Nidaamka Garsoorku
u hawl galo: Ma dhawrka daqiiqadood ee
la soo saarayo qaraar daabacan, ayaa ka culus maalmaha, aad Garsoore go’aamin doonto, xorriyad la’aanta maxbuus, eed-suge ah? Miyaanu saxeexaas deg-degga ahi
ahayn ee galka dushiisu, ka dhignayn igaga celi waxanoo maxaabiis ah
saldhigoogii, oo hawada ii fura?Maxaad ku sababaysay, maxaase mudadii hore ee
uu maxbuusku xidhnaa la sameeyay, misa halkiiba lagama dhaqaaqin? Ma sheegay
saxeexaagu Garsoore? Waa Maya!
Maalin kasta oo qofku u
xidhanyahay, oo laleeyahay baadhis ayaa la wadaa, waxa la rabaa in la ogaado
tallaabooyinkii la qaaday oo si cad u xusan. Waayo maalin kasta, oo qofka
maxbuuska ah, ay Xorriyaddiisu ka maqantahay, iyadoon waxba lagu caddaynin,
waxay ku tahay xad-gudub. Haddii aanay
jirin hawl-baadhiseed, oo la wadaana
kaba sii daran. Si taas looga hortagana, waxa xeerku jideeynayaa Daah-furnaanta
Nidaamka Dambi Baadhista. Qodobka 25aad, ee Xeerka Habka Ciqaabta ayaa dhigaya;
inay hawlaha baadhistu, iyo tallaabooyinka la qaaday ay noqdaan, kuwa ku
faah-faahsan, oo ka muuqda
Jadwal-maalmeedka Baadhista (Diary of Investigation) laga bilaabo
saacadda koowaad illaa saacadda ugu dambaysa ee baadhista lasoo afmeerayo.
Jadwal-maalmeedkaasi, waa foorm rasmiya oo
xambaarsan, saxeexa taliyaha, iyo
Shaambadda Saldhigga, iyo ciddii sida gaarka ah, ugu xilsaarnayd hawlaha
baadhitaan. Waana kan, ay Maxkamaddu iyo Xeer-ilaalintuba ay kula socon karaa,
kolba halka ay marayaan hawlaha baadhitaan, iyo waxyaabaha kusoo kordhiyay.
Kana dheehan karaan, waxa uu ku maqnaa baadhuhu maalin kastoo oo uu maxbuuskani
bilaa xorriyad ahaa. Xil ma la iska
saaray dhaqan-galinta Qodobkan? Jawaabtu waa maya; Haddii aan lagu dhaqmin, yaa ka masuul ah,
xil-dhayalsigaasi? Jawaabta waa la garanayaa, doqonna loo sheegi maayo !
Tixraac
[i]
Eeg Qodobka 32aad XHC, oo dhigaya in Qodobada Xeerka Habka Ciqaabta ee
ilaalinaya Xorriyadda Qofka, iyo Siyaabaha looga qaadi karo, ay tahay Waajib
Saaran Maxkamadda guud ahaan, gaar ahaanna, Garsooraha la horkeenay. Qodobkuna wuxuu u qoranyahay sidan “Provision relating to Arrest to be strictly
Observed”. Faqrada 2aad ee Qodobku sidoo kale wuxuu sheegayaa, in uu
Garsooruhu awood u leeyahay uu tallaabo kaga qaado, haddii ay cidda
xorriyad-ka-qaadistaasi maxbuuska samaysay, ay ku xad-gudubtay ama iyadoon la
haysan sababo macquula, waqtigii sharcigu dhigayay lagu keeni waayo
hor-keenistaasi Maxkamadda.
[ii] Qodobka 46aad, xarafkiisa (b) ayaa sheegaya
in aanu noqon amarka sii-haynta (maxbuuska)
mid bilaa shuruudo ah oo aan sabab-lahayn. Balse waa in uu amarkaasi uu dhinaca eedda wata ( Bilays, Xeer-ilaalin) faraa
inay waqtigaasi la siiyay gudahood ku dhammaystaan wixii ka qabyo ah, haddii ay
u hogaansami waayaana u sheegaa tallaabooyinka ay Maxkamaddu qaadi doonto.
[iii]
Qodobka 47aad. Faqradiisa 3aad ayaa sheegaysa, in garsoorihii bixiyay amarka
rumaan-garaynta (haynta la-tuhunsanaha inta horraysa, eed-dhagaysiga) ayaa la horkeenayaa
maxbuuska,7-dii cishoba maalin, si uu u eego oo ula socda, waxa todobadaasi cisho
lasoo qabtay, iyo wax wali qabyada ka ah, hawlahii baadhiseed ee qofkani loo
sii haystay. Mana aha in kolba Garsoore
kale oo aan ahayn kaasi , la horgeeyo la-tuhunsanaha, iyadoo loo dhigayo xadhig
cusub amma arrin cusub. Afka ingiriisiga ee xeerkani laga soo tarjumayay wuxuu
faqradda 3aad, kalmada (the)
ka horraysiinaya, kalmada Garsoore (Judge);
taasoo ku tusaysa in uu Garsoorahaasi yahay ka ku xusan faqradaha ka horeeyay ,
oo ah Garsoorihii bixiyay amarka sii-hayntaasi, waayo kaasi ayuunbaa og sababta
uu amarkaasi u bixiyay, isla markaana ay tahay in uu la socdo halkay kolba wax
marayaan. Marka ay weedha sharci tahay mid guud oo aanay sheegayn Garsoore gaar
ah, waxay u taallaa qoraal ahaan ( a
judge or a competent judge).
No comments:
Post a Comment