Waxay Maxkamadi sideedaba go'aan kasoo saartaa waa Dacwad. Dacwad kastaana noocay doonto ha noqotee (ciqaab, madani, maamul amaba dastuuriba) waxa dacwadnimadeeda sal u ah inay lahaato shuruudahan hoos ku xusan:
1. Laba dhinac; dacwoode iyo dacweysane, eed-ooge iyo eedaysane, rafcaanle iyo rafcaansane, loofuliye iyo lagu-fuliye. iwm.
2. Waa inuu jiraa Mawduuc ama Xaqiiqo la isku hayo (Point of issue); mawduucaasi oo ah mid sharci ahaan iyo xaqiiqo ahaan laga garnaqi-karo (Justiciability) oo la fahmi karo nidaamku lagu xaqiijin karo su'aashaasi jawaabteeda, isla markaana la garan karo waxa ay dhinacyadu kala doonayaan.
3. Dhegeysi dhinac saddexaad oo ka madax-bannaan dhinacyada is-haya iyo mawduuca la isku hayo, dhegeysigaasi oo ay shardi u tahay inuu Ka dhaco madal u furan dadweynaha iyo saxaafadda si loo arko in fursado isleeg la siiyay dhinacyadii is hayay iyo inkale.
4. Go'aan ka dambeeya isku-dhegeysiga dhinacyada is haya, go'aankaasi oo sababaynaya jawaabtiisa, isla markaana faah-faahinayo sida loo miisaamay labada doodood iyo caddaymahooga.
Hadaba marka aynu isla saxno Nidaamka Loo maray Go'aanka la sheegayo in lagu laalay XeerkA 24/2020, ayaynu u guda gali karnaa Asbaabta ay Maxkamadda Dastuuriga ahi u cuskatay go'aankeeda. Hadaba si aad uga jawaabto bal inay jirtay dacwad dastuuriya iyo inkale waxaad is weydiisaa saddexdaasi qodob ee sare ku xusan in ay Maxkamaddu Buuxisay si ay usoo saarto Go'aan Dastuuriya. Ma jireen dhinacyo dhab oo ka ashkatooday? Haddayse jireen ma sheegi kartaa labada dhinac ee ay u garnaqday Maxkamaddu? Marka taas la xaqiijiyo ayaa la isweydiin karaa bal inuu jiro wax cad oo la isku hayaa iyo inkale.
Kasoo gudub. Ma jiro dhinacyo dacwadeed, dood dacwadeed. Waayo dhinacyada dacwadda Dastuuriya soo gudbisan kara, waa dhinac uu xaq Dastuuriya oo uu lahaa uu saameeyay Qodob sharci oo ku soo baxay Xeer, amaba uu saameeyay Go'aan Maamul/Garsoor.
Waxa dhici karta in uu Baarlamaanku soo saaro Xeer Caqabad ku ah madaxbannaanidii ay Maxkamaddu ku Garsooraysay. Tusaale ahaan haddii uu soo baxo xeer ka maanacayo maxkamadda inay Qabato dacwad X, Ama dhegeysato arrin ka dhacday goobta Y, amaba Xeer mamnuucaya in laga cabto cid gaar ah ama go’aanno kasoo baxa hay’ad gaar ah iwm.
Ma aha in ay maxkamaddu isku aragto dhibane marka uu soo baxo xeer farogalinaya awooddaheeda Garsoor. Mana aha in ay durbadiiba ka falceliso oo ay iskeed u qaaddo tallaabooyin ay is leedahay ku ilaasho awoodahaaga dastuuriga ah. Balse Waa in ay sugtaa inta Qof uu xuquuqdiisa saameeyay xeerkaasi u soo cabanayo (Hough, B. 1997). Cabashadaasi oo ah dacwad dastuuriya ayuu qofkaasi kaga codsan doonaa Maxkamadda in ay laasho qodobada Xeerkaasi ee ka hortaagan xaqa uu u leeyahay ‘inuu helo Garsoor dhex-dhexaad ah'. Waayo Xaqa qofka ee ‘in uu helo dhegeysi garsoor oo dhex-dhexaada ah’ ayaa ka horreeya Waajibka saaran maxkamadda ee ah ‘in ay bixiso adeeg garsoor oo dhex ah’.
Waxa uu dacwoodahaasi ku baraarujinayaa (taking full cognizance) Maxkamadda waajibkeedii Dastuuriga ah ee 'bixinta adeegga Garsoor'. Sidaas baanay Maxkamadu iyada oo ayidaysa xaqaasi dastuuriga ah ay ku laali kartaa Xeerka (qodobada gaarka u taabanaya xaqa). Taasina waxay uga baahantahay in ay marka hore fadhi furan ku dhegeysato cabashada dastuuriga ah ee loo soo gudbisto iyada fursad u siinaysa dhinaca kale oo ah xeerdajinta in ay ka jawaabaan cabashadaasi laga qabo go'aankooda xeerdajineed ama ay difaacaan ujeeddada sharci ee ay ka lahaayeen qodobadaasi ay dooddu ka taagantahay. Dhegaysiga labadaasi doodood ka dib ayay tahay Maxkamaddu in ay go'aan fasiraadeed u dirto qodobadii sharci ee ay dooddu ka taagnayd dastuurinimadooda (Garlici 2007). Waxaanay Maxkamaddu asbaabteeda isku bar-bar dhigaysaa fasiraaddii ay ku samaysay qodobadaasi iyo fasiraadda qodobada Dastuurka ee ay macno ahaan ka hor imanayaan. Kadib ayay sidaas ku laalaysaa, kuna ayidaysaa dooddii dacwoodaha, iyadoo go'aankeeda ku sheegaysa waajibkii dastuuriga ahaa ee Garsoor ahaan ka saarna fulinta xaqaasi.
Baarlammaanku Xeer ma ku Nidaamin karaa Hawlaha Garsoorka?
Jawaabtu waa haa. Waayo Baarlamaanku wuxuu markan Gudanyaa Waajibkiisa Xeerdajineed ee ay shacabku u doorteen. Waxaanu Golahu isaga oo ka duulaya Dastuurka, uu awood u leeyahay inuu dajiyo xeerkasta oo Nidaaminaya Hawlaha Qaranka iyo Hay’adaha u xilsaaran. Garsoorkuna wuxuu ka mid yahay hawlaha qaran ee ay dawladnimadu u xilsaarantahay. Marka ay xeerdajintu gudanayso xilkoodan distooriga ahna, waxa ay matalaan shacabka oo leh karaamada (siyaadada) dawladnimo ee ugu sarraysa, sidaa awgeed lama odhan karo waxa ay farogaliyeen arrimihii Maxkamadaha. Marka laga yimaaddo dastuurka, dhammaan xeerarka kale ee qeexa waajibka Garsooridda (Substantive laws) iyo habka loo marayo Garsooriddu (Procedural Laws) waa waajib xeerdajineed oo uu Baarlamaanku u xilsaaranyahay.
Waana waajib saaran Baarlamaanka in ay dajiyaan Xeerarka Asaasiga ah ee loo yaqaan Awood-bixiyayaasha (Enabling Acts) ee Qeexa Qaabdhismeedka iyo waajibaadka haya’adaha Qaranka. Hay’ad Qaran markan leeyahay waxaan uga jeedaa Unug-wadareed kasta oo dawladeed (public institutions) oo ay Wakiiladu u oggaalaadeen in uu ku shaqeeyo Cashuurta ummadda (Public Fund). Garsoorkuna wuxuu ka mid yahay adeeg-bixiyaasha dawladeed ee ku shaqeeya Maalgalinta Ummadda.
Xeerarkii Hore u jiray ma go’aamin Karaan ansaxnimada Xeer Cusub, ama ansaxnimada wax-kabadalid iyo kaabis xeerdajineed oo xeer noqotay?
Waxa kale oo ay Maxkamaddu Dastuuriga ah ay ku sheegtay in laashay Wax-kabadalka Xeerka Nidaamka Garsoorka Xeer Lr 24/2020, maadaama oo uu ka hor yimid Xeerarka Habka Ciqaabta iyo Madaniga ah. Fasiraaddani waa mid jaahwareerin ah oo aan gabi ahaanba wax xidhiidh ah la lahayn (irrelevant) ka go'aan-gaadhista ansaxnimada Kaabista iyo Wax-kabadalka Xeerka Nidaamka Garsoorka sababahan awgood;
- Xeerarka Habka Ciqaabta iyo Madaniga kama sarreeyaan Xeerka Nidaamka Garsoorka, oo ma nasakhi karaan Qodobadiisa. Xeerarka Habka madaniga iyo Ciqaabtuba waa xeerar Baarlamaan oo la siman xeerka Nidaamka Garsoorka. Marka laga go’aan-gaadhaya Ansaxnimada Xeer Baarlamaan (Statutory Act) waxa ka sarreeya oo loo eegi karaa waa Dastuurka. Balse looma eegi karo xeer kale oo ay isku darajo yihiin. Waxa Xeer Baarlamaan loo eegi karaa uun Xeer-nidaamiyaha ka hoos dhasha
- Waxay Qaacidada Kalasarraynta Nidaamka Xeerarku (Hierarchical rule of Legal order) dhigaysaa in haddii ay is-khilaafaan laba Xeer oo isku darajo ahi in ay isku baabiinayaan sida ay u kala dambeeyaan (Later law supersedes earliar laws). Waxaana tusaale kuugu filan, Sida Xeerka Ladagaalanka Mukhadaraadku (xeer lr 21/2002) uu meesha uga saaray Qodobadii Xeerka Ciqaabta Guud ee qeexayay Ciqaabta Sikhradda. Sidaa darteed Qodobada ku jira Xeerarka Habka Ciqaabtu iyo Madaniga ee ka horyimaadda Waxkabaddalka iyo Kaabista Xeerka Nidaamka Garsoorka (XNG) Xeer lr 24/2020 ayaa meesha ka baxaya, balse meesha ka bixi maayaan Kuwan ka dambeeyay ee XNG.
- Xeerarka Habka Ciqaabta iyo Madaniga ah waxay kasoo jeedaan Xeerarkii Dawladdii hore ee Somaliya, waxaanu Dastuurku oggalaaday in ku-meel-gaadh ahaan loosii adeegsado, inta la Samaynayo Xeerar Dastuurka iyo Dawladanimada Somaliland la jaanqaadaya. Haddaba xeerarkaasi duugga ahi sideebay caqabad ugu noqon karaan Xeerarka uu Baarlamaanka Somaliland Dajinayo? Baarlamaanku ma wuxuu ku qasbanyahay inuu Xeerkasta oo Garsoor waafajiyo kuwii Dawladdii hore? Ma dastuurbaa xeerarkaasi? Maxkamaddu halkaas go’aankeeda kuma caddaynin, iyada ayay ceeb ku tahay maadaama oo ay tahay halkii ugu sarraysay ee Aqoonta Sharci loo tuhmayay, lagana filayay inay tallaabo kasta oo ay qaadayso ay ku sababayso Qodobo Sharci.
Maxkamadu Xeer Ama Qodobo Xeer oo Wax-kabadal Lagu Laalay Dib
Xeer ma uga dhigi kartaa? Ma leedahay awoodda go’aaminta Waxa Xeer noqon doona?
Su’aashu waxa weeyi horta Xeer la yidhaahdo Xeer hore ma jiraa saacadda ay go'aankan ay soo saarayso? Ma laba xeer oo bar-baro ah ayaa wada jiray (mid hore iyo mid dambe)? Miyaanu kaa hore (xr lr 24/2003) laalmin marka uu dhaqangalay xeerkan dambe (xeer lr 24/2020)? sifuhuu ku jiraa wax xeer hore la yidhaahdo?
Waxa nidaamka xeerdajintu dhigayaa in ay qodoban dambe ee Waxkabadlka iyo kaabista ee dhaqangalay ay mar horeba laaleen wajigii ama Versionki hore ee Xeerka Nidaamka Garsoorka. Markaa Maxkamaddu dib u ma samaysan/noolayn karto xeer laga soo guuray oo sidaa kaga baxay diiwaanka xeerarka dalka. Dastuurkuna ma siinin awoodda ay Maxkamaddu ku go’aamin karto xeerka uu dalku yeelan doono.
1. Maxkamaddu waa meel dhex-dhexaad ah
(Politically non-partisan) oo aan la rabin inay hay'ad ama shaqsiyaad gaar ah ay la tirsato
ama ay isbartilmaameedsadaan. Waayo haddii ay soo baxdo in ay is hayaan cid
gaar ah waxay luminaysaa milgihii Garsoornimo iyo dhex-dhexaadnimadii laga
filan lahaa, Mar haddii ay loollan awoodeed a qeyb ka noqotana waxay soo dhexgalaysaa
Garoonkii iyo Ciyaarihii ay ka Garsooreysay.
2. Sidoo kale Garsoor ahaan Maxkamaduhu waa isku
hal qof (entity) ama
Waax Qudha (One Branch) oo waxay hoos yimaaddaan hal Guddoomiye Guud. Markaa
haddii la keeno caqliyadda ah inay Maxkamadi kiis furan karto,
halka ay ka furanaysaa waxay noqonaysaa uun isla Waaxdeedii Garsoorka. Taasina
waxay u ekaanaysaa in ay Maxkamadihii ay qaadayaan kiis ay isla iyagii dhinac
ka yihiin. Mar haddii aydaan isla tagayn Garsoor dalkale oo si
madaxbannaan idinku garnaqa. Waxaanay isku-garqaadistaasi ay maxkamada ay isku
garqaadayaan ay ka hor imanaysaa mid kamida mabadi'da Caddaaladda ee ay
adduunyadu isla aqoonsantahay. Mabda'aasi oo ah 'In aan Qofna Kiis uu dhinac ka
yahay aanu ka garnaqi karin'. Maxkamadda Dastuuriga hadaba
dhegeysiga ay sheegtay ee ay ku tidhi waxaan ku dhagaysatay maxkamadihii kale
ayaa gabi ahaanba xadgudub ah Qodobada Dastuurka ee Qeexaya Awooda Garsooridda
ee Maxkamadahaha eeg 97.1 iyo 98.2.t.
3. Awooddan ay maxkamadu isku siisay inay ku laali karto xeer qaran oo dhaqangal ah, oo ay isla qaateen labadii Waaxood ee kalsoonida iyo codka shacabka haystay (Baarlamaanka iyo Madaxtooyada), waa mid lidku ah Dastuurka iyo Dimuqraadiyaddaba. Waliba waxa ay Laalistan ay sheegayso ay gabi ahaanba ka arradantahay hannaankii daahafurnanta Garssoorka ee ay dhigayeen habraacyada ay maxkamaduhu ku qarqaadaan. Tallaabada ay Maxkamadu qaaday ma aha fasiraad sharci, balse waa xeer-diidis ay Maxkamaddu iskeed uga badheedhay. Marka ay sidan yeeshayna waxa ay si cad uga hor timid Mabada'ii Dastuuriga ahaa ee (Kala Soocnaanta Awoodaha); ee loogu talogalay in ay Saddexda awoodood ee Qaranku ku wada shaqeeyaan. Mabada'aasi oo dhigaya nidaamka is-dheellitirka iyo is-xisaabinta awoodaha (Checks and Balances). Waxaana Garsoorka laga filayay in uu noqdo tusaalaha koowaad u hoggaansanaanta Sharcigu, maadaamo oo ay shaqadiisuba tahay ilaalinta ku dhaqanka Dastuurka iyo Xeerarka Qaranka.
Gabo-gabo:
In ay Maxkamaddu rabitaankeeda ku go'aansato Xeerka Qaran ee ay Fulinayso iyo kan ay diidayso waxay noqonaysaa gef badheedh ah oo ay ku abuurayso Jaah-wareer sharci oo hor leh (Constitutional Crisis). In garsoorku qeyb ka noqdo buuq iyo muran siyaasadeed kasta iyo dano-kasta oo la kala jiidanayo wax ay u dhimaysaa karaamadiisi iyo kalsoonidii ay ummaddu ku qabi lahayd dhexdhexaadnimadiisa. Haddii uu sidan ku sii socdana noqon maayo mid ay dadku ku imaanqabi doonaan garnaqiisa.
Man aha Garsoorku in uu ku shaqeeyo is-kooxaysi ‘groupthink’, oo ay isku arkaan dhinac kamida dhinacyada u ordaya dano iyo ujeeddooyin kooxeed. Garsoorku in aanu iskooxaysan waxay qeyb ka tahay tayada ay leedahay Garsoornimadu, waxaanay dammaanad u tahay dhawrsanaanta Xuquuqaha iyo Xorriyaadka muwaadiniinta. Haddii uu garsoorku noqdo mid ‘is-kooxaysta’, ma noqon karo mid yeesha darajooyin loo kala cabto oo isa-saxa. Iskooxaysigu Wuxuu xad-gudub ku yahay Xaqii Rafcaan-qaadashada (right to appeal/judicial review) waayo waxa aad noqonaysaa mid u kala rafcaan qaadanaya koox isku xidhan oo tallaabo kasta oo ay qaadeen isla sii ogaa. Waxaad u kala cabanaysaa niman isku arka koox-qudha oo isku-xidhnaashahoogu kala weynyahay xaq kasta iyo dano kasta oo ay wadato cid aan la koox ahayni. Ciddii ay u arkaan in ay halis ku tahayna hadalkeedaba daa!
Waana ceeb in la ina maqashiiyo in ay guddoomiyayaashii rafcaanada dalkoo dhami iyo Guddoomiyahoodii Sare (chief of justice) ay goor aan la ogeyn inoo shireen, dabadeedna ay si aan la fahmi karin iskula qaateen in la soo saaro wax lagu sheegay go’aan fasiradeed. Kaasi oo ay ujeeddadiisa tahay in ay ku muujiyaan uun sida ay iskugu raacsanyihiin ku shaqayn la’aanta Xeer Qaran oo dhaqangalay. Iskooxaysigaasi aan sharciga ahayn ee ku dhisan dano xileedka shaqsiga ahi waa khatar cusub oo inagu soo fool leh shacab ahaan iyo qof ahaanba. Haddii aan la kala xoreyn Garsoorkana (internal independance of judiciary) waa loo wada joogi doonaa nooca caddaaladeed ee mustaqbalka dhow laga la kulmi doono Maxkamadaha.
Endnotes:
1.Xeer; waxa looga jeedaa, qodobo kamid ah xeer jira oo ay ka hor imanaya qodobada ama mabadi'ida nuxurka iyo asaaska u ah dastuurka. Maxkamadda Dastuuriga ahi awood uma laha in ay xeer dhan oo baarlamaan wada laasho, balse waxay awood u leedahay in ay laasho qodobada ay su'aasho ka taagantahay haddii ay ka hor imanayaan Dastuurka, amaba waafajiso dastuurka iyada oo u fasiraysa si nuxur ahaan waafaqsan dastuurka (interpretative judgement).
Hough, B,1997. re-examination of the case for locus standi rule in public law' Cambrian law review. p6 vol;28.pp 83-104.
Lech Garlici. Constitutional courts v Supreme courts, Oxford University Press 2007,p49, vol 5;44
Go'aanka Maxkamadda Dastuuriga ah ee Laalista Khilaafku ka taagnaa ee Xeerka Nidaamka Garsoorka Xeer lr 24/2020 (3 copy)
