SIDEE AYUU FARAQA ARGTIYEED EE LABADA XISBI U JAANGOOYAA HAB-DHAQANKA SIYAASADEED EE MARAYKANKA?
Si aad u fahamto muuqaalka guud (Political lay-out) iyo loolanka Siyaasadeed Maraykanka waa in aad fahamtaa arrimaha muhiimka ahee ay ku kala aragtida duwanyihiin labada Xisbi ee talada guud ee carrigaasi u tartama. Arrimahaasina waxa ka mida: aragtiyaha falsafadeed, Dhaqaale (nidaamka cashuuraha iyo suuqa), Xukunka dilka ah, maamulka guud ee dawladnimada, daryeelka caafimaad (Health care), Soo-galaytiga (immigration).
Haddi aynu ku horayno kala-duwanaanshaha falsafadeed ee labada xisbi, oo ah kan saameynta ugu weyn ku leh masalooyinka siyaasadeed ee kale. Xisbiga dimuqraadigu aragti ahaan waa mid liberaali ah oo janjeedha dhinaca bidix. Liberaaliyadu waa aragti isbadal oo xoogeysatay qarniyadii dhexe, waxaana sal u ah fikradda odhanaysa "qofkastaaba isagaa is leh". Taas oo macnaheedu tahay qofna kuma qasbana in uu sida uu u noolaanayo uu ku raali galiyo cid kale oo aan naftiisa ahayn, sidoo kalana aanay bulshada inteeda kale xaq u lahayn in ay u yeedhiso rabitaankooda. Walaw ay liberaaliyiintu ay sii kala xagjirsanyihiin, waxa ay kasoo horjeedaan mudnaan siinta aragtiyaha iyo xeerarka asal raaca ah ee ku sal ka leh dhaqanka bulshada oo ay diintu qeyb ka tahay. Waxaanay taas badalkeeda aaminsanyihiin in ay xeerarku dawladu noqdaan kuwa u shaqeeya sida taraafikada, oo meelaha ay is-duqeynta (rabitaanadu) ka dhici karaan uun jooga, inta kalana cida waliba ay xor u ahaato jihada ay u soconayso. Waana sababta aanu xisbigani mudnaan u siinin xeerarkii bulsho ee bud-dhiga u ahaa qoysnimada iyo xidhiidhada galmo (sida la isku gayo), iwm.
Xisbiga Jamhuuriga ahi waxyaabahaasi liddigooda ayuu qabaa. Mabda' ahaan waa qunyar-socod (conservative) oo waxa ay xoogga saaraan in la dhawro waxyaabihii soo-jireenka ahaa ee heer qoys illaa bulsho dadku ka soo mideysnaayeen. Waxa ay aaminsanyihiin in uu qofku yahay qurub ka mida bulshada uu ku dhex noolyahay oo aanu illaa xad ka hor iman karin dhaqanka iyo caqiidada loo badanyahay, maadaama oo ay yihiin dabarka ugu adag ee isku haya xubnaha bulshada. Dawladnimadu ay waajib ku tahay in ay ilaaliso waxyaabahaasi bulshadu qiimayso sidoo kalana ay isku qiimeyso. Waxaanay ku adagyihiin arrimaha qoyska, tafiir badinta, diinta, iwm, iyaga oo intooda xagjirka ahi ay kasoo horjeedaan cid kasta oo ay u tuhmayaan in ay lasoo galayso habdhaqano kale oo qalaad.
Dhaqaalaha iyo sida loo maareynayo ayaa isna ah arrimaha lagu kala tagsanyahay. Xisbiga Dimuqaadigu waxa ay xoojiyaan aragtida odhanaysa "dhaqaale xor ah, oo dusha lagala socdo". Waxa ay leeyihiin waa in ay dawladdu la timaadaa siyaasado guud oo ay ku nidaamiso dhaqaalaha, sida in la cayimo ama kor loo qaado xaddiga mushqaayadeed ee ugu hooseeya ee qofku ku shaqeyn karo saacadii (minimum wage), in xaddiga lagu salaynayo saamiga cashuureed ee ay bulshadu ku soo celinayso danaha guud uu u kala badnaado sida loo kala kiishad weyn yahay (progressive tax). In ay dawladdu isha ku hayso suuqa, kana warhayso bulshada inteeda badan ee wax laga iibinayo ee isticmaasha badeecadaha iyo adeegyada (consumer's protection), in aanay ganacsatada waaweyn ee gacanta ku haysa awoodda wax-soosaar u heshiinin sidii ay caqabadu u hordhigi lahaayeen ganacsatada dhexe ee soo koraysa iyo dabaqada dhexe ee xirfadlayda ah, sidaa aawadeedna la kala xaddido, si ay intii isku heer ahi ay goonidooda ugu tartamaan, dhaqaaluhuna u baaho.
Qolada kale ee Jamhuurigu xagga cashuuraha, waxa ay taagantihiin aragtida odhanaysa waa in xaddi siman lagu saleeyaa cashuurta ku waajibta muwaadiniinta (fixed tax) oo aan xaddigaasi cashuureed lagu salaynin hadba inta uu yahay dakhliga uu qofku helo. Waxa ay aaminsanyihiin in uu suuqu xor ahaado oo ay fursadaha iyo tayadu jaangooyaan qiimaha wax lagu kala qaadanayo; haddii ay yihiin badeecado la iibinayo iyo haddii ay yihiin saacado shaqo oo la kala iibsanayo. Dawladduna aanay far-farayn ama xakamaynin nidaamka ganacsi ee sida dabiiciga ah tartanka ugu jira tayo ahaan iyo tiro ahaan.
Ciqaabta dilka ah ee Garsoorku xukumo ayaa ka mid arrimaha ay doodaha ugu kulul ay ka taaganyihiin. Xisbiga Dimuqraadiga ah, waxa ay shaki badan ka qabaan wax-tarkiisa marka ay noqoto sida dambiyadaasi wax looga qabanayo. Waxa ay aaminsanyihiin in aanay ciqaabtani ahayn mid lagaga waantoobo faldambiyeedyada ciqaabtoodu dilka tahay, iyada oo uu Federaalku ay si joogta ah u fuliyo sannad walba. Daraasad la sameeyay sanadadii u dambeeyay ayaa sheegaysa in 50% xisbiga dimuqraadiga ee Maraykanku ay qabaan in la laalo ciqaabta dilka. Halka uu 80% xisbiga Jamhuuriga ahi ay taageersanyihiin sharci ahaan fulinta dilka una arkaan in ay jiraan sababo maangal ah oo ka dhigaya sharcigani lagama maarmaan. Waxa jira qolooyin kale oo aan labada xisbitoona ahayn (independents) oo iyagu shaki ka weyn qaba maamul ahaan nidaamka caddaaladeed ee ciqaabta dalka (Dambi-baadhista, X/ilaalinta iyo Maxkamadaha). Waxaanay ku doodayaan in marka la eego sida uu shaqeeyo nidaamku ay aad u badan karto suurtogalnimada qof dambi laawe ah, tuhun aan la hubsan daraadeed dil loogu xukumi karo looguna fulin karo.
Dadka kusoo qulqulaya maraykanka ee aan kasoo tallaabin surimada sharciga ah ee dalka laga soo galo ayay tiradoodu kor u kacaysaa muddooyinkan dambe. Dhibaatada dhaqaale iyo amni ee tahriibtani ku hayso Maraykanka, gaar ahaan gobollada ee koonfurta xiga ayay labada xisbiba isla qirsanyihiin, waxa ay se ku kala duwanyihiin qaabka loo sugayo xadadka ama loo mustaafurinayo dadka sharci la'aanta ama dokumanti la'anta ku dhex jooga dalka. Xisbiga Jamhuuriga ah waxa ay qabaan in dalka laga saaro oo cid kasta oo dokumanti sharci ah haysan, lana adkeeyo ilaalinta xadka Miksiko iyo u dhexeeya USA. Halka ay Xisbiga Dimuqraadigu leeyihiin ha loo maro nidaam sharci iyo garsoor oo lagu kala haadinayo soo-galaytiga. Waxa ay ku doodayaan waa in la kale reebo soo-galaytiga dib looga celinayo dalka, sida kuwa shantii sanno u dambeeyay joogay ee ahaa cashuurbixiyayaal shaqeysta, dambina aan galin iyo kuwa carruur ahaan ku soo galay, ama la nool xubno kale oo qoyskooda ah oo ay ku tiirsanyihiin.
Guntii iyo gabagabadii, marka laga yimaado meelaahaas uu ololaha siyaasadeed labada xisbi ku kala duwanyahay, waxa xusid mudan in tiro lagu qiyaaso 38% oo ka mid ah codbixiyayaasha Maraykanku ay qiraan in ay ka madaxbannaanyihiin labada xisbi, balse ay kolba kii ay ku qancaan doodiisa iyo kartida musharixiisa ay u codeeyaan.
(Dhammaad)
By Mohammed Ahmed Cabi Bacaluul
No comments:
Post a Comment