W/Q: Garyaqaan Maxamad Axmed Cabdi Bacaluul (waddi12@gmaiL.com)
![]() |
Garyq Maxamed Axmed Cabdi Bacaluul. |
Tibaaxda
“Xorriyatul qawl” oo ah mid aynu kasoo amaahanay afka carabiga,balse noqotay
eray-bixin sideeda ku soomaaliyowday,isla markaana macnaheeda iyo nuxurkeedaba
badanaaba aynu si isula wada aragno. Waxa aynu alaaba maqalnaa tibaaxdan marka ay
saxaafada iyo xukuumadu isku dhacaan, la iskuna qabto qoraalo iyo warbixino
kusoo baxay wargeysyada ama laga baahiyay telefiishinada. “Xorriyatul
qawl”haddii eray ahaan loo fassiro macnaheedu wuxuu noqonayaa “ Xorriyada loo
haysto odhaah afeedka”. Balse Somali ahaan waxaynu u adeegsanaa si ka ballaadhan
“odhaah afeed” oo waxaynu u isticmaalna siyaabaha kale duwan ee qofku
aragtidiisa ku muujiyo; hadday tahay qoraal, sawir, cod iyo tilmaamo kaleba.
Waxay
se u arkaa inaanay “xorriyatul qawl” ahayn eraybixinta saxda ah, ee koobsanaya
nuxurka mugaas leh. “Xorriyada uu qofku u leeyahay inuu muujiyo aragtidiisa iyo
dareenkiisa” ayaa noqon lahayd tan adeegsi ahaan ku haboon halkeeda, una dhigmi
karta ujeedada guud ee laga leeyahay waxa afka qalaad loogu yeedho “Freedom of
Expression”.
Hadaba maxay koobsataa sharci
ahaan iyo ujeeda ahaan “Xorriyada uu qofku uleeyahay inuu muujiyo aragtidiisa
iyo dareenkiisu”?
Marka
xorriyad la leeyahay, waxa alaaba loo jeedaa faro-galin la’aan ka timaada
xukuumada. Taasi oo laga reebayo inay a) Is-hortaagto ama mamnuucdo xaqa uu
qofku u leeyahay inuu muujiyo aragtidiisa iyo dareenkiisa: b) ku qasabto inuu
qaato ama muujiyo aragti kale; c) Abuurin hab dadka ogalaysiinayo aragti
mabda’eedyo gaar oo ay wadato; d) Ku qasbin qof kale inuu dhiirigaliyo ama
is-daadraaciyo aragti kale oo u diiddanyahay.
Sideebaa lagu Sugi karaa
Sohdimaha aragtida Xorta ah ee shaqsigu leeyahay?
Ma jirto xuquuq ama Xorriyad uu qofku bani’aadamka
leeyahay oon lahayni meel ay ku dhammaato. Waajib ayaana qofkasta ka saran inuu
xaq-dhowro xuquuqda iyo xorriyaadka kale ee ay qayrkiisu leeyihiin. Maadamo uu
dastuurku ka reebayo xukuumada inay soo saarto tallaabooyin iyo xeerar lagu
cabudhinayo aragtida xorta ah ee shaqsigu leeyahay.[i] Sidoo kalana ilaalinta dastuurku kuma koobna kaliya u xor ahaanshaha fikir-muujinta, wuxuu kale oo ilaaliyay saxaafada iyo warbaahinta, maadaamo oo ay tahay qalabka uu qofku u adeegsanayo
faafinta iyo tabinta aragtidiisa. Walaw,
ay jiraan siyaabo kale oo ka baxsan qalabka warbaahinta oo lagu tabin karo
aragtidayaha madaxabannaan, sida buug la qoro, garamo lagu xardho qoraalo, ama boodhadh.
Hadaba marka la leeyahay lama cabudhin karo
xorriyada dareen iyo aragti muujineed ee qofku leeyahay, yaan loo fahmin
xorriyadaasi looma dhigi karo xad aanay ka gudbi karin[ii]. Walaw
ay shardi tahay, in aanay xayndaabyadaasi noqon kuwa gabi ahaanba meesha ka saara
jiritaankii xuquuqaha iyo xorriyadaha asaasiga ah. Bal se waa inay noqdaan Xakamayntaasi mid si dheelitiran isugu miisaamaysa xorriyaadka shaqsiyeed, iyo saamaynta taban ee ka dhalan karta xadayn la’aanta xorriyadahaasi[iii].
Waxaana jira darbi sharci ahaan la isla aqoonsanyahay oo aanay xorriyadan
aragti-muujintu ka gudbi karin. Waxaana qofkastaba ka reeban inuu tabiyo
waxyaabo aragtidiisa ama xaqiiqo ah oo ay kamid yihiin:
- Waxyaabo dheg-xumo usoo jiidaya ama
farogalinayaba nolosha gaarka ah ee qofka iyo qoyskiisaba;
- Dhaqan-xumada (obscenity),
kuwaasi oo noqon kara tibaaxo ka baxsan dhaqanka caadiga ah ee bulshada,
qof kasta oo caadi ahna ka biyo-diidayo;[iv]
- Sawirada ka baxsan anshaxa, ee muujinaya
cawrada-jidheed ee bani’aadamka (Pornography)[v];
- Aflagaadaynta ama ku dheel-dheelista
shacaa’irta diiniga ah[vi];
- Tabinta xogaha ama adeegsashada weedho iyo
erayo colaad hurin kara,ama isku dhac bulsheed oo baahsan abuuri kara[vii];
- Faafinta xogo iyo muuqaalo sireed oo rasmi ah, kuwaasi oo saamayn ku yeelan kara xasiloonida guud ee qaranka, isla
markaana cadawgu ka faa’idaysan karo sida xogaha la xidhiidha ciidamada ;
Marka laga yimaado darbigaasi sharci ee lagama
gudbaanka ah, waxa jiri kara, xannibaado si gooniya loogu soo rogo tibaaxo gaar ah (Content-based restrictions). Tibaaxahaasi oo ay ujeeddooyin jira awgood ay xukuumadi u xakamayn karto muujintooda iyo faafintooda. Walaw aanay tibaaxahaasi aanay kamid ahayn kuwa ay xeerarku sida cad u mamnuuceen tabintooda, oo ay yihiin kuwo caadi ah, haddana waxa loo xannibi karaa in laga tabiyo meelo gooni ah ama in tabintooda lala eegto waqti gaar ah [viii].
Waxaanay xukuumadu u baahataa xeer-nidaamiyayaal si
gaar ah u maanacaya tabinta tibaax-aragtiyeedka nuxur ahaan loo arko inay
carqalad ku yihiin hirgalinta dano lagu qasbanyahay (compelling interest).
Xakamaynta aragti-muujintan waa in aanay noqon mid jabinaysa
dastuurka, waana in aanay noqon mid si guud ama si joogto ah uga reeban muwaadiniinta, balse waa mid ku
kooban waqti gaar ah ama meelo xusan. Tusaale ahaan, in
goobaha cibaadada iyo waxbarashada, Garoomada laga reebo tabinta aragtiyo
xambaarsan nuxur gaar ah sida kuwa siyaasadeed, qabyaaladeed iwm, ama in la
cayimo habka ugu macquulsan uguna saamaynta yar ee nuxuradaasi lagu gudbin karo. Ka warran haddii dugsi ka mid ah dugsiyada sare afaafkiisa ama gudihiisaba lagu qeybiyo qoraallo ugu yeedhaya ardayda in ay kasoo qeybgalaan bandhig ama munaasibad dhici doonta saacadihii waxbarashadooda. Waxa kale oo kamida tibaaxo iska caadi ahaan jiray markoogii hore, balse xaalado jira awgeed ay xukuumadi u mamnuuci karto tabintooda wakhti kooban.
Marka la isku qabto in la jabiyay xanibaadihii lagu soo rogay tibaaxahaasi iyo in kale, iyo in ay tibaax x, ama y, ay tahay tibaax la xannibay iyo in kale, waxa fasiraadda tibaaxahaasi iyo qiimeynta saameynta taban ee lagu andacoon karo ka garnaqaya garsoorka. Maxkamada Sare ee Dastuuriga ah ayaana miisaamaysa danaha-xukuumadeed ee ku ladhan
xakamaynta tibaaxahan-ku-salaysan nuxur gaar ah iyo saamaynta ay ku yeelan
karto xannibaadaasi xorriyadii uu qofku u lahaa inuu dareenkiisa iyo
fikirkiisa muujiyo isaga oon la cabudhinaynin. Sidoo kale marka la doonayo
in xakamaynta la hirgaliyo, waa in la helo habab kale oo u furan dadka, oo ay u wareegi karaan, si ay u soo bandhigaan afkaartooda.
Sharaf-dillida Qofka
(defamation):
Haddii
si fudud aan u qeexno, sharaf dilidu waa adigoo qof ka faafiya warbixino waxyeelo
ku ah shaqasiyadiisa gaar ahaaneed, shaqadiisa ama xirfadiisa aqooneed.
Wararkaasi oo marka ay bulshadu maqasho, damiir ahaan, iyo xidhiidh ahaanba ay u
takoorayso qofkaasi, kana noqonayo dhexdeeda “tuke baalcad”.
Sharaf-dilistu ma ah oo qudha marka aad tahay kan
sameeyay waxyaabo been ah oo dheg-xumo usoo jiidaya qofka. Balse sidoo kale waxaad dhaawacday
sumcadiisii, haddii aad ku cel-celiso ama aad ka jawaabto weedhahaasi,
xataa haddii aand ahayn qofkii sameeyay. Difaacna kuuma noqon karto , haddii aad
tibaaxdaasi sharaf-dilka aad galiso kootayshan “_______” ama aad ku ladho
“waa siduu hadalka u dhigay,sida la isla-dhexmarayay, iwm” adiga oo soo
guurinaya tibaaxdii sharaf-dilista ahayd ee qof kale sameeyay, si aad iskaga
fogayso wixii hadhaw ka soo noqan kara.
Marka laga hadlayo sharci ahaana, qofka waxaad kula kacday
sharaf-dil markaa aad ka faafiso xogo dhaleecayn oo been ah,isaga ama
xubin qoyskiisa, oo nool ama dhimatayba.Taasi oo wax u dhimaysa a) haybadiisa
shaqsiyeed ee uu bulshada kula noolaa, b)xirfaddiisa aqooneed iyo
ganacsigiiyeedba, c) kana dhigaysa mid ay bulshadu iska ururiso, xaqirto amaba
ku xamato waxyaabahaasi laga fidiyay.
Siyaabo
kale duwan ayay ku iman kartaa sharaf-dilista qofka, kuwaasi oo noqon karaa:
a) odhaah afeed, ama cod la maqli karo ama;
b) erayo qoraal ah oo loogu talo galay in la akhriyo ama taabasho lagu gartoba,ama;
c) calaamad afgarasho ah.
a) odhaah afeed, ama cod la maqli karo ama;
b) erayo qoraal ah oo loogu talo galay in la akhriyo ama taabasho lagu gartoba,ama;
c) calaamad afgarasho ah.
Way adagtahay in la caddeeyo ama la qiimeeyo inta ay gaadhsiisantahay waxyeeladda sharafeed ee loo geystay qof. Sidaa awgeed Sharcigu culays kuma saarayo, inuu
qofka dacwoonayaa caddeeyo waxay tahay waxyeladaasi ama illaa inta ay leegtahay. Balse wax mihiim ah, in macnaha
ama fasiraada erayada la adeegsaday ay yihiin qaar sharafta wax u dhimaya,
sidoo kalana aanay noqon kuwo aan xaqiiqo ahaan u jirin oo been-abuur ah. Waa
inay erayadani noqdaan qaar qofka cabanaya ee dhibanaha isku arka loola jeeday
shaqsi ahaan, sida iyadoo magiciisa la xusay. Haddii aan magiciisa la
sheegina, waa inay tibaaxdu tahay mid qofkasta oo macquul ahi garan karo in
qofka loo jeedaa isaga yahay.
Sidoo
kalena waa in sawiradaasi ama erayadaasi (lagu andoocanayo ay yihiin qaar
sumcad-dilis ah) la gaadhsiiyay dhinac saddexaad, oo aan ahayn qofka wax
laga sheegay iyo kan qofka wax-sheegaytoona. Sharaf-dilisna ma aha waxyaabaha ay
labada qofi si toos iskug yidhahdeen , iyagoo isku kali ah, haddii aan lagu
faafin bulshada inteeda kale.
Waxyaabo Difaaca u noqon kara
qofka loo haysto dacwdaha la xidhiidha sharaf-dilista:
Waxa
la isla ogyahay inay saxaafadu tahay tan khaatiga ka taagan dacwadaha la
xidhiidha sharaf-dilka. Kuwaasi oo haddii aanu jirin garsoor madaxbanaan oo ka
fayow saamayn dibada kaga timaada,isla markaana leh aqoon-sharciyeed oo
xeel-dheer, keensan karta,in muwaadinka iyo saxaafaduba ku dhiiran waayo
tabinta aragtida xorta ah iyo xaqiiqada hadba jirta. Saxaafaduna geyaysiisa
inay noqota mid in-gaar ah u shaqaysa oo aan bulshada u shaqayn, isla markaana
aan daah-furi karin xaqiiqooyan dadka ka daahnaa oo ay xaq u lahaayeen inay
ogaadaan.
Hadaba
si aanay saxaafada iyo qofkasta oo aragtidiisa xorta ahi muujiya uga fogaado
dacwad sharaf-dilis oo lagu eedeeyo waxa muhiim u ah inuu ogaado waxyaabaha u
isku difaaci doono. Waxyaabaha difaac u noqon kara war am aragti-tabinta waxa
ka mida:
Runta ama xaqiiqada:
Waa
in waxyaabaha la faafiyay hadday wartahay ama aragti shaqsiyeedba noqotaa
mid ku salaysan xaqiiqo jirta oo run ah. Isla markaana runkasta oo la
sheegaaba, ha u qaadan inay ku tahay, difaac aad ka hoos gasho eedaha
sharaf-dilista ah, balse waa inay noqotaa faafinta runtaasi mid aad ku
sababayan karto, inay muhiim u ahayd danta guud (public interest). Adigoo ka
taxadaraya inay noqoto wax loo nisbayn karo inaad u adeegsanaysay
dano-shaqsiyeed, iyo ku-xumayn idinka dhexaysay qofkaasi.
Aragti-caafimaad qabta (Honest
Opinion):
Marka
aad isku dafaacayso, in waxyaabahaad tabisay ahaayeen aragti daacad ah,uma
baahnid inaad sababayso inay run ahayd iyo in kale. Waxa qudh ah ee aad u
baahantahay waa inaad Garsooraha ama xeer-beegtida garsoor ku qancisid inuu
waxaad faafisay yahay:
- Aragti oo aanu ahayn war ama xog xaqiiqo ah.
- Ka hadlayo una faafisay muhimad uu u leeyahay
danta-guud (public interest).
- Mid xogtiisu ku salaysan ilo-sax ah oo looga qaateen ama kuwa lagu soo xigtay meelo dhawrsan (privileged material)[ix]
Dood siyaasadeed:
Si ay dimuqraadiyadu u noqoto mid shaqaysa, isla markaana
abuurto jawi ay aragtida xorta ah ee muwaadiniintu ku hanaqaadi karto, waxa ay
Maxkamadaha dastuuriga ahi ee dalalku horumaray wax ka badaleen fasiraada
dastuuriga ah ee xorriyada muujinta dareenka iyo rayiga ee shaqsigu leeyahay,
khaasatan markay nuxurkeedu la xidhiidho dadka ku dhexjira arrimaha siyaasadeed
ee qaranka, ama aan ahayn shaqsiyaad caadiya oo si khaas ah iskaga nool[x].
Hadaba marka laga hadlayo dood ama lafa-gur siyaasadeed,
qofka arrimaheeda ku lug lihina kama baxsan karo,haddii uu xil-qaran oo
siyaasadeed hayana iska daa hadalkiisaba. Waana tay Somaalidu hore u tidhi “nin xil qaaday , eed qaad”. Waxyaabaha faallooyinka
siyaasadeed xambaarsanyihiina maaha waajib inay noqdaan qaar xaqiiqo ah,
beentoodana dacwada lagama furan karo, balse siyaasiga dhibsada waxa uu u furan
in uu isla asluubtaa lagu fidiyay kaga jawaabo, iskagana daadafeeyo. Haddii
aanay tabinta arrimahaasi ahayn mid si naxli ama nacayb-shaqsiyeed ku jiro
looga fidiyay, oo aan dadka loogu danaynayn, balse looga socday uun, sharaftiisa gaar-ahaaneed.
Qofka
faafiyayna waxa u mihiima Qaranka, waa in uu ku sababeeyo:
- Inay tabinta xogtani muhiim u tahay dadka
xilka loo hayo ama siyaasigani taageerada ka damacsanyahay.
- Inay jirto sababo macquul oo aad rumaysan
karto in xogahaad faafisay noqon karaan kuwa xaqiiqo ah.
- Inay faafintaadu daba socon dano khaas ahi, oo aad
ka weyday ama colaado shaqsiyeed oo idiin horreeyay.
- In aad samaysay dadaal kasta oo suurtogal ah oo aad qofkan kula xidhiidhi karto si uga jawaabo waxyaabaha dhaleecaynta ku ah ee aad ka fidinayso.
Faafin niyad-sami ah( innocent
dissemination):
Waxa jirta marar nadir ah oo ay suxufiyiintu tabiyaan warar
waxyeelayn kara sharafta qofka, iyaga oon sidaas u la jeedin (unintentional defamation). Si
taas looga hor-tagana waxa la gudboon war-baahiyayaasha ama faafiyaashu inay
dib-u-sixid ku sameeyaan, isla markaana raaligalin qofkii dhibanaha ka siiyaan,
iyaga maraya habkay u baahiyeen hab la mid ah. Saxaafada qoraalka ahina, waa inay
dhigtaa halkay xogtii sharafti dilkiisa dhigtay, halkeedii markay daabaycayso
dib-u-sixida iyo raaligalinta, oo aanay meel qarsoon ama hoose dhigin oo aan
sidii tii hore loo arkayn.
Raali-ahaanshaha dacwoodaha:
Qofna
kama dacwoon karo fal uu raali ka ahaa markii lagu samaynayay.Haddii uu
dacwooduhu ogalaa waxyaabaha laga faafiyay iyo sida looga faafiyayn xaq
hadhowto u yeelan maayo uu kaga cabto faafintaasi. Ogolaanshuhu wuxuu noqon
karaa,adigoo qofka weydiiya “ ma u adeegsan karaa faafintayda weedhahaas ama
erayadaas ?” dabadeedna uu ku jawaabao “haa, waad adeegsan kartaa”.
Haddiise
aad ku sii cel-celiso adeegsiga weedhihii, marka uu ka dacwooday ka dib, ogow
inay noqon karto dacwad kale oo aanad iskaga difaaci Karin raalidiisii hore.
Dacwoode dhintay:
Arrimaha ama dacwadaha la xidhiidha sharaf-dilka waa qaar
shaqsi ah.Qof dhintayna ku dacwoon karo
sharaf-dhicid. Sidaa darteed haddii uu dhinto dacwooduhu iyadoo dacwadu socoto,
ehelkiisa iyo caraartiisu ma dhaxli karaan dacwidiisa amaba maba sii wadi
karaan[xi].
Haddiise
weedhaha sharaf-dilka ee laga fidiyay marxuum dhintay ay saamayn ku yeelan
karto sumcada tafiirtiisa iyo ehelkiisa way ka furan karaan dacwad ciddi
faafisay.
Raaligalin rasmi ah:
Raali-galintu
waa hab lagaga baxsan karo dacwadaha madaniga ah ee la xidhiidha
sharaf-dilista. Raaligalintaas oo lagu faafiyo warbaahinta si rasmi ahna loogu
soo qoro qofku waxay noqon kartaa hab fududeeya arrinta,lagagana bad-baado
muran sharciyeed oo maxkamadaha la iskula galo. Balse waa war-tabiyaha waa inuu
ka feejignaado arrimaha qaar raali-galintooda,sababtoo waxay ku noqon karaan
qiraal, haddiiba uu ku qanci waayo dhinacii kale.
XAQA UU QOFKU U LEEYAHAY INUU
ARAGTIDIISA AMA DAREENKIISA KU MUUJIYO BANNAAN-BAX IYO KULAN GUUD.
Xaqa uu qofku ama ay bulshadu u leedahay inay dareenkeeda
iyo aragtideedu cabbirto maaha mid ku kooban uun hadal ama qoraal lagu Baahiyo
jaraa’idka. Balse waa mid ballaadhan oo damaanad qaadaya
siyaabo kale duwan oo qofku u cabbiri karo waxyaabaha ka dhex-guuxaya,isla
markaana uu dadka kale ugu soo gudbin karo dareenkiisa
(communication). Siyaabahan oo noqon kara, shaqo-joojin (shoobarayn la is-hortubo
albabka shaqada), qaybin farriimo qoraal ah (leafleting), saxeex ururin iwm.
Samaynta Kulan-wadareed guud ayaa isna hab lagu gudbin
karo fariin ama aragti ay laba qof iyo intii ka badani ka
midaysanyihiin. Markaan leeyahay kulan-wadareed oo afka qalaad u dhiganta ereyga
(assembly), macnaheedu
maaha waxa loo jeedaa uun shirarka lagu qabto dhismayaasha gudahooda,ama
goobaha gaarka loo leeyahay[xii], balse
waxa ku jira kulamada lagu qabto meelaha danta guud ah ee ay ka midka yihiin
garoomada, baarkinadu iyo meel kasta oo bannaan. Kulan-wadareedyadu sidoo kale waxay noqon karaan kuwo aan
ku koobnayn meel-qudha, balse socda (moving assemblies), sida iyadoo jidadka socod lagu
maro, ama gaadiid kolonyo ah, iwm.
Sidoo
kale wuxuu qof kastaaba xaq u leeyahay in uu si badheedh ah oo cad uga
hadlo, waxna uga qoro, arrinkasta ama cidkasta oo xad-gudub ku ah xaqa uu qofku
u leeyahay in uu si salmi ah u muujin-karo aragtidiisa. Taasi oo aanay ka
madhnayn xaq uu u qofku ku dalban karo isu-soobax guud ama ay bulshaduba ku
samayn karto mudaharaad si nabadgalyo ah loo abaabulay.
Hadaba Sida aan hore usoo sheegnay xorriyada lagu muujinayo
dareenka iyo aragtiduba maaha mid daba-furan ah. ama maaha xorriyad aynu
adeegsan karno sida aynu doono. Tusaale ahaan, saqda dhexe ee habeenimo isu-soo-bax kuma qaban
karno cusbitaal caafimaad hortiisa. Sidaas darteed waxay xukuumadu xaq u
leedahay inay inaga maanacdo jidad gaar ah ama xilliyo gaar ah iyo siyaabo
gaar ah oo aynu dareenkeena u gudbino, haddii ay u aragto inay jiraan sababo macquul
ah oo qasbaya qaadashada tallaabooyinkaasi.
Wax
sidoo kale ka mamnuuca qofka inuu gudbiyo farriimo xambaarsan waxyaabaha uu
sharcigu diiday ee aynu sare kusoo xusnay, sida waxyaabo
xambaarsan (anshax-xumo, colaad-hurin, aflagaado diineed, iyo wax kastoo oo wax u
dhimi kara xasilloonida guud). Waxana ka reeban isu-soo-baxyada noocay doonaanba
ha noqdaane, kuwo dadka ka qayb qaadanayaa ay ku hubaysanyihiin wax kasto
waxyeello jidheed ama hantiyeed gaysan kara, sida budad, bakoorado, qasabado, litiro-quraarado ah, iyo hubka qaraxa lehba.
Bannaanbaxyadana waxa laga soo saari karaa xeerar
xakamaynaya[xiii], iyadoo
markastaba la iska dhawrayo in gabi ahaanba meesha laga saaro xuquuqdaasi. Waxaana
waajib in siyaabaha lagu xakamaynayaa ay noqdaan:
- Qaar xeer qeexay.
- Qaar ay xakamayntoodu u dhiganto cawaaqibka
laga hortagayo saamayntooda[xiv].
- Qaar ilaalinaya xasilloonida iyo ammaanka guud
ee qaranka.
- Qaar lagaga hortagayo rabshado, qalalaase guud
iyo fal-dambiyeedyo horleh.
- Qaar lagu dhawrayo caafimaadka iyo anshaxa
guud.
- Qaar lagu ilaalinayo xuquuqaha iyo xorriyaadka
dadka kale.
Miyaad markastaba u baahantahay
ruqsad si aad u samayso bannaan-bax?
Haddii uu bannaan-baxu yahay mid aan carqalad ku ahayn isu
socodkii gaadiidka iyo dadkii kale ee lugta ahaaba,uma baahna wax
ogolaanshaha.Waxaanu noqonayaa bannaan-baxa ama mudaharaadka uu damaanad
qaaday dastuurku, xaqqaasi oo aanu xeerkale burin karin.Sida iyadoo
bannaanbaxayaashu wada dhinacadeeda u maraan si nidaamsan oo aan Saxmad iyo
culays badan ku abuurin jidadka. Waxaanad sidoo kale dadka wada maraya ama
gaadiidka wata aad u qaybin kartaa farriimo qoraal ah oo xambaarsan aragtidaada
iyo fikirkaaga. Markuu qofku hawshan qoraal-qaybinta ku jirana waa in uu
iska ilaaliya, inuu xannibo kadimada laga galo dhismayaasha ama in uu dadka si
jujuub ah ugu dhiibo farriintiisa.
Xukuumadu miyay awood u
leedahay inay sii ogaato nuxurka ay farriintaan gudbinayaa xambaarsanaan
doonto?
Jawaabtu
waa maya, sida ayna xukuumadu awood ugu lahayn inay faaf-reeb ugu samayso
aragtiyaha lagu faafinayo saxaafada madaxa-banaan, ayayna xaq ugu lahayn inay
sii ogaato waxaan ka odhan doono fagaaraha ama aan ku qori doono boodhadhka aan
la bannaan-baxayo. Haddii se laga tagi waayo waxa si guud loogu sii wargalin
karaa ujeedada guud ee bannaanbaxa loo qaban doono.
Balse
waxa u furan inay kadib markay ogaato fariimaha aragtiyeed ay ka daba tagto
wixii ay u aragto inay ka soo horjeedaan sharciga.
Garyaqaan, Maxamed Axmed Cabdi Bacaluul.
waddi12@gmail.com
Garyaqaan, Maxamed Axmed Cabdi Bacaluul.
waddi12@gmail.com
Tixraac:
_____________
[i] Qodobka
32aad Dastuurka Somaliland.
[ii] Qodobka
29aad ee Baaqa Caalamiga ah ee Xuquuqda Adamaha(UDHRs),qodobkani oo dhigaya
inuu qofkasta waajib ka saaranyahay xaqdhawrka bulshada uu la noolyahay. Iyo
inuu xuquuqdiisa iyo madax-banaanidiisa gaarka u adeegsado,isagoon ka
tallaabsanayn xadadka loo sameeyay iyo xeerarka loogu talogalay ilaalinta
nabadgalyada,damiirka iyo anshaxa guud ee bulshado,xeerarkaasi oo aqoosan
Xuquuqda iyo Xorriyaadka gaarka ee qofka.
Xorriyaadka
iyo xuquuqaha shaqsiyeed sidoo kale looma adeegsan si ka soo horjeeda Mabadi’da
UN-ta.
[iii] Qodobka
30aad ee Baaqa Caalamiga ah ee Xuquuqda aadamaha (UDHRs). Kaasi oo leh
dawlad,koox ama shaqsina uma fasiran karo,amba ma qaadi karo tallaabo kasta oo
burinaysa jiritaanka Xuquuqaha iyo Xorriyaadka ku xusan Baaqan,
Xeerarka
lagu xakamaynayo Xuquuqaha iyo Xorriyaadka Adamuhu,waa inay noqan qaar lagu sii
talax-tagay ama meeshaba ka saaraya. Balse waa in la qiimeeyaa bal in
xakamaynta ay xukuumadi kusoo rogtay Xuquuqaha iyo Xorriyaadka shaqsiyeed ay
tahay mid u dhiganta ujeedadii laga lahaa,amaba cawaaqibkii la diidana
(proportionality).Qodobka 29aad ee baaqa Caalamiga ahi, sidoo kale wuxuu
arrintan isku dheelitirka u xilsaaray Garsoorka,kaasi oo awood u leh in uu
go’aan ka gaadhista meelaha ay Xeerarka iyo Xuquuqaha aadmigu iska khilaafaan.
[iv] Xeerka saxaafada Somaliland ayaa ka hadlaya qaabka loo tabinayo wararka la xidhiidha faldabiyeedyada galmada,kuwaasi oo laga raba in la qariyo magaca dhibanaayashan fal-dambiyeedyadani,soda caruurta la fara-xumeeyay, Kufsiga. Iwm.eeg qodobka 24aad.
[iv] Xeerka saxaafada Somaliland ayaa ka hadlaya qaabka loo tabinayo wararka la xidhiidha faldabiyeedyada galmada,kuwaasi oo laga raba in la qariyo magaca dhibanaayashan fal-dambiyeedyadani,soda caruurta la fara-xumeeyay, Kufsiga. Iwm.eeg qodobka 24aad.
[v] Qodobka
10aad (4) ee Xeerka Saxaafada law no 25ad
[vii] Qodobka
11aad (3)Xeerka Nabadgalyada iyo Anshaxa Guud,xeer Lr 51/2012. Qodobkan oo
odhanaya” waxa reeban isku imaatin kasta oo diineed oo looga danleeyahay,kicin
dadweyne,naqdin,ama faafin afkaar diineed oo ay cidi ujeedo gaar ah ka
leedahay,ama sababi karta iska horimaad”
[viii] Cohen,Henry,freedom
of speech. Oct,2009.https://www.fas.org/sgp/crs/misc/95-815
[ix] “Privilege
material” waa qoraalada dhawrsan, sida kuwa Maxkamadaha,doodaha
baarlamanka,warbixinaha gudiyada baadhitaan ee si rasmi ah u daabacan. Kuwaas
oo haddi ay run yihiin amaba been yihiin aan sharci ahaan loo raaci karin
faafiyaha iyo cidduu uu kasoo baxayba.
[x] Cohen,Henry,freedom
of speech. Oct,2009.https://www.fas.org/sgp/crs/misc/95-815
[xii] Xeerka
Ilaalinta anshaxa iyo nabadgalyada guud,xeer lr 51/2011, qodobkiisa 10aad
(2aad), waxay shir-gaar ah ku qeexday shirarka ay goobahooda
ku qabsadaan,ururada siyaasada,kuwa aan siyaasiga ahayn iyo axsaabta la
aqoonsanyahay xarumahooda,haddii aanay isku rogin qaab shirweyne,amba kaambayn
degmo ama qaran.
[xiii] Waxay
Somaliland kasoo saartay XEERKA ILAALINTA ANSHAX IYO NABADGALYADA GUUD, xeer lr
51/2011.
[xiv] Xukun
ciqaabeedka ugu badan ee qofka u hogaansami waaya amarka ciidamada nabadgalyada
eek ala kaxaynay mudaharaadadu waa 3 bilood illaa 6bilood,haddii aanu dhicin
dambi culuse.Eeg qodobka 14aad ee Xeerka Anshaxa iyo
Nabadgalyada Guud.
No comments:
Post a Comment